Klasztor przy Sanktuarium Matki Pokoju w Stoczku Warmińskim został wymurowany w latach 1716-1717 najprawdopodobniej wg projektu architekta Józefa Herbsta1. Jest to czteroskrzydłowa budowla na kamiennych fundamentach, z cegły, otynkowana.
Dokumentacja fotograficzna ze zbiorów Wschodniopruskiego Konserwatora Zabytków w Królewcu prof. Richarda Dethlefsena – rzut 2. Przedstawia parter klasztoru, proj. Jestera z 1862 roku. Naniesienia w kolorze czerwonym pochodzą z 1932 r. jak należy sądzić po opisie na dole planu.
Zasadnicza bryła obiektu jest osadzona na planie prostokąta z wirydarzem, piętrowa, za wyjątkiem skrzydła północno-wschodniego, dwupiętrowego nadbudowanego i przebudowanego w 1909 r. (od marca do sierpnia) wg projektu architekta Boltena z Królewca2. Prace murarskie wykonał mistrz Stremetznel z Lidzbarka Warmińskiego. Skrzydła klasztorne przykryte są wysokimi dachami trzyspadowymi i czterospadowymi, pokrytymi nową dachówką tzw. holenderką w latach 1997-20003. Dominującym w bryle klasztoru jest skrzydło północno-wschodnie z ryzalitem od strony ogrodu (północno-wschodniej), zwieńczone trójkątnym szczytem i gankiem wejściowym od strony północno-wschodniej, ogrodowej. Do skrzydła północno-zachodniego przylega niski ganek. Skrzydło południowo-wschodnie zwieńczone zostało niewielką sygnaturką.
fot. Tomasz Holiczko (stan elewacji z IX 2010 r.)
fot. Tomasz Holiczko (stan elewacji z IX 2010 r.)
fot. Tomasz Holiczko ( Widok na festony dopełniające okna, stan z IX 2010 r.)
Elewacje zewnętrzne:
Elewacja północno-wschodnia od ogrodu w obecnym kształcie jest 3-osiowa, z centralnym trzyosiowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem. W osi drugiej od północy, znajduje się wejście na parter poprzedzone gankiem. W trzeciej osi od wschodu wykonano wtórnie wejście do piwnicy. Elewacja charakteryzuje się wysokim cokołem, parterem wydzielonym prostym gzymsem między kondygnacyjnym, zwieńczona jest słabo wykształconym gzymsem podokapowym, wyłamanym nad oknami drugiego piętra. Artykulację elewacji stanowią rozmieszczone rytmicznie i umieszczone nad gzymsem między kondygnacyjnym płyciny opracowane w tynku fakturowanym naprzemiennie z gładkimi pasami –„lizenami” tej samej szerokości. W osiach „lizen”4 projektant umieścił prostokątne otwory okienne. W drugiej i trzeciej kondygnacji są niższe, pod nimi występują płyciny o wygierowanych narożach i fakturowanym polu. Osie skrajne wydzielone są pilastrami biegnącymi przez całą wysokość elewacji, w których zwieńczeniu w strefie głowic występują dwa tryglify. Takie same pilastry wydzielają osie ryzalitu, jednak w osi środkowej pilastry biegną przez dwie najwyższe kondygnacje – w parterze i polu tympanonu występują w formie lizen. Lizeny tympanonu od góry ozdobione są festonami5. W polach między pilastrami oraz między oknami pierwszego i drugiego piętra, elewację zdobią profilowane ramy z girlandami. Szczyt ryzalitu obwiedziony jest gzymsem z motywem rozety u podstawy. W polu środkowym okulus obwiedziony opaską z uszakami u podstawy dekorowaną motywami ornamentu okuciowego, cęgowego z ornamentem kwiatowym i rozetami. Powyżej okulusa kartusz herbowy z inicjałami AMDG (= Ad maiorem Dei gloriam). Lizeny ozdobione są motywem tryglifu z uproszczonymi girlandami. W polach bocznych tympanonu umieszczono napisy: AD 1666 i Renov. AD1909.
fot. Tomasz Holiczko (altana od strony ogrodu w trakcie renowacji, stan z 8. IX. 2010 r.)
Ganek wejściowy jest drewniany, na ceglanej otynkowanej podmurówce, przeszklony, z dekoracją lambrekinową6 i ażurowymi przesłonami wyciętymi w formie zgeometryzowanych roślin.
Elewacja boczna południowo-wschodnia, ośmioosiowa w części wschodniej trzyosiowej, dwupiętrowa, w części środkowej czteroosiowej, jednopiętrowa w części południowej jednoosiowej obejmuje elewację kaplicy narożnej krużganków. Elewacja opracowana jest jednorodnie z wyjątkiem kaplicy, która zachowała pierwotny kształt. Artykulację poziomą elewacji stanowi wyodrębniony uskokowo cokół, gzyms między kondygnacyjny i wieńczące belkowanie, którego dolny gzyms jest wygierowany nad oknami. Rytm pionowy stanowią lizeny i prostokątne otwory okienne w polach między nimi (w osi 3 i 4 od południa blendy w parterze). Dolne otwory okienne wyższe od górnych. W części trzykondygnacyjnej pod oknami trzeciego piętra prostokątne płyciny o wygierowanych narożach.
fot. Tadeusz Witek
fot. Tadeusz Witek (elewacja od strony zabudowań gospodarczych z gankiem wejściowym, stan po renowacji z 15 VIII 2010 r.)
Elewacja boczna północno-zachodnia (od podwórza), ośmioosiowa w części północnej trzyosiowej, dwupiętrowa, w części środkowej czteroosiowej, jednopiętrowa w części zachodniej jednoosiowej obejmuje elewację kaplicy narożnej krużganków. Artykulację poziomą elewacji stanowi wyodrębniony uskokowo cokół, gzyms między kondygnacyjny i wieńczący. Elewacja gładka, z otworami okiennymi prostokątnymi i blendą7 w skrajnej osi od północnego wschodu. Ganek wejściowy został zaprojektowany przez inż. Arch. Andrzeja Stróżyńskiego w 1996/7 r. który zrealizował murarz Zenon Drozd z Lidzbarka Warmińskiego w 1997 roku8. Ganek umieszczono w czwartej osi od północnego wschodu, otwarty, przykryty dachem trzyspadowym wspartym na filarach narożnych, ze schodami dwustronnymi biegnącymi wzdłuż elewacji, osłoniętymi, pełna murowana balustrada z płycinami.
Ks. Paweł Śmierzchalski MIC
PRZYPISY:
1) Podobne rozwiązania formalne dla zespołu pielgrzymkowego w Stoczku Warmińskim można zobaczyć w konstrukcji filarów, pilastrów klasztoru i krużganków. Warto dodac, że tak szybkie tempo budowy wspierał osobiście i finansowo bp Teodor Andrzej Potocki (1711-1723). Jak podkreśla nieoceniony monograf Stoczka A. Boenigk było to możliwe dzięki osobistemu zainteresowaniu Biskupa, który często we wczesnych godzinach rannych w towarzystwie tylko jednego służącego przyjeżdżał konno, aby zatrudnionych przy budowie do pracy zachęcic. Por. A. Boenigk., Kloster Springborn des Ermlands Fridenstempel, Braunsberg 1919, s. 32-33 (autor cytuje tekst łaciński sprawozdania statutowego biskupa Potockiego z 1714 r.).
2) O istnieniu drewnianego klasztoru w Stoczku wspominają najstarsze dokumenty z 1645 r. gdzie pracowali bernardyni. Decyzją bpa Stefana Wydżgi (1659-1679) klasztor w 1666 r. rozebrano i wzniesiono nowy-murowany. Zob. szerzej J. Kumala, Sanktuarium Matki Bożej Pokoju w Stoczku Klasztornym (Warmińskim), Licheń 2009, s. 34-36. Rozbudową klasztoru w 1909 r. kierował ks. Andeas Boenigk (+1947), który był rektorem kościoła sanktuaryjnego w latach 1901-1919.
3) W tym okresie wymieniono również więźbę dachową. Nad przebiegiem tych prac czuwał ówczesny kustosz sanktuarium w Stoczku ks. Ryszard Kukiełka MIC.
4) Lizena to płaski, pionowy pas muru występujący z lica ściany. Pełni funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną. Zob., Lizena, w: Wielka Encyklopedia PWN, XVI, Warszawa 2003, s. 87.
5) Feston jest elementem dekoracyjnym w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców. Feston jako motyw ornamentalny był stosowany już w starożytnym Rzymie przy dekoracji fryzów i reliefów sarkofagów. Por., Feston, w: Wielka Encyklopedia PWN, X, Warszawa 2003, s. 34.
6) Lambrekin najczęściej przybierał formę pasa wyciętego w zęby, ozdobionego galonem, frędzlami i chwastami. Ok. 1700 r. dodano akant suchy. Ten element dekoracyjny był szczególnie popularny w XVI-XVIII wieku. Zob., Lambrekin, w: Wielka Encyklopedia PWN, XV, Warszawa 2003, s. 307.
7) Blenda to płytka wnęka w murze w kształcie okna lub arkady. Stosowana w elewacjach od średniowiecza jako motyw kompozycyjno-dekoracyjny. Zob., Blenda, w: Wielka Encyklopedia PWN, IV, Warszawa 2003, s. 156.
8) Projekt został wykonany na zlecenie ówczesnego kustosza sanktuarium w Stoczku ks. Henryka Kulika MIC, natomiast nad przebiegiem prac czuwał ks. Grzegorz Deryngowski MIC.