Krużganki są parterowe, założone na planie czworoboku o wymiarach 45,5m x 46,5m x 43,8m x 46,7m i szerokości skrzydeł ~ 4,8m. Skrzydło północno-wschodnie jest połączone z klasztorem (nad nim rozciąga się pierwsze piętro klasztoru przykryte dwuspadowym dachem). W narożnikach krużganków wykonano kaplice na planie kwadratów. Krużganki są murowane z cegły na kamiennej podmurówce i otynkowane. Skrzydła południowo-zachodnie i północno-wschodnie są 11-przęsłowe przekryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Przęsła umieszczone na osiach tych skrzydeł wyodrębnione gurtami, różnią się od pozostałych szerokością i przekryte są sklepieniem klasztornym. Na osi skrzydła południowo-zachodniego, jak już wiadomo, mieści się wejście z zewnątrz na teren założenia klasztornego. Środkowe przęsło skrzydła północno-wschodniego stanowi podstawę wieży kościelnej, z tej części krużganków wykonano symetryczne przejścia do prezbiterium. Skrzydła boczne nie są równej długości: północno-zachodnie jest 14-przęsłowe, skrzydło przeciwległe południowo-wschodnie jest 13-przęsłowe. Również na osiach tych skrzydeł umieszczone były pierwotnie przejścia-przejazdy na teren przykościelny (obecnie nie istnieje przejście w skrzydle północno-zachodnim, pozostał otwór bramowy jedynie od strony kościoła). Te znaczące nieregularności krużganków mogą wynikać z chęci nawiązania do istniejącego budynku klasztornego ufundowanego przez biskupa Jana Wydżgę w 1666 r. Ze źródeł wiadomo, że murowany klasztor istniał1, jeszcze w czasie rozbudowy kościoła i budowy krużganków. W księdze Archivum Conventus Springbornensis jest opis z 1708 r. o początkach budowy trzech skrzydeł krużganków „a cornu claustri”2. Z dużym prawdopodobieństwem zatem można wysnuć hipotezę, że w jednym z narożników klasztoru, przylegających do krużganków zachowane są relikty pierwotnego niewielkiego klasztoru z 1666 r. Za jego lokalizacją w miejscu obecnego skrzydła północno zachodniego przemawia nie tylko skomplikowany rzut narożnika zachodniego obecnego klasztoru, lecz dogodniejsze dla ówczesnych zakonników sąsiedztwo zabudowy gospodarczej, podwórza i ogrodu z jednej strony, a z drugiej bliskość kościoła. Można rozważać również istnienie reliktów starszego klasztoru w południowym narożniku obecnej budowli – do zakrystii prowadzi wejście w drewnianym obramowaniu manierystycznym datowanym na 3 ćw. XVII w. Ponieważ w źródłach jest mowa o rozpoczęciu budowy krużganków na cmentarzu przykościelnym od narożnika klasztoru, można sądzić, że właśnie ta część połączenia klasztoru i krużganków była prawidłowo rozmierzona. Dopiero w kolejnym etapie budowy - w drugim i trzecim skrzydle widać niedokładności w rzucie (co przyczyniło się do wydłużenia skrzydła o jedno przęsło więcej niż skrzydło przylegające do obecnej zakrystii).
Kaplice narożne krużganków zbudowane są na planie kwadratu: północna – Świętego Krzyża i wschodnia – św. Walentego przekryte są sklepieniem klasztornym. Pozostałe dwie kaplice południowa św. Jana Nepomucena i zachodnia św. Kajetana – przykryte są kopułami na pendentywach z latarnią.
Wszystkie elewacje zewnętrzne krużganków posiadają jednakowy wystrój architektoniczny. Są otynkowane, z nieznacznie wyodrębnionym cokołem i rozbudowanym belkowaniem, z profilowanymi gzymsami wieńczącym i podokapowym, spoczywającym na lizenach. W narożnikach skrzydła frontowego czworoboczne ściany kaplic zwieńczone są analogicznym jak niżej gzymsem wspartym na narożnych lizenach. Kaplice te przykryte kopułami z hełmami pokrytymi blachą miedzianą, z ośmiobocznymi latarniami przykrytymi hełmami zwieńczonymi kulą z krzyżem. W każdej ściance latarni jest okienko jednoramowe ze szczeblinami zamknięte półkoliście.
Lizeny stanowią rytmiczną artykulację pionową i dzielą elewację na osie, których górną część wypełniają, pozostałe po częściowo zamurowanych arkadach - okna-świetliki o wykroju półkolistym, w drewnianej ramie, szklone w ołowiu, zatem o drobnych prostokątnych podziałach pola okiennego, pochodzące zapewne z 1741, a więc czasów, gdy zamurowano arkady krużganków (nadświetla) lub z 1792 r. gdy, jak podają źródła, konieczne okazało się ponowne szklenie okien3. Tafla okienna usztywniona jest dość gęsto wplecionymi w konstrukcję wiatrownicami pionowymi i poziomymi. Takie same okna występują wielokrotnie w elewacjach krużganków klasztornych od strony wewnętrznej dziedzińca odpustowego – samodzielnie lub w formie nazbyt szerokiego nadświetla okien lub drzwi. Osiemnastowieczne okna szklone w ołowiu zachowały się w formie oryginalnej niezwykle rzadko – w Stoczku mamy okazję poznania wyjątkowego dziś rozwiązania. W skrzydle południowo-zachodnim od strony dziedzińca pielgrzymkowego, środkowa oś mieszcząca wejście główne jest poszerzona: otwór wejściowy zamknięty półkoliście flankowany mniejszymi konchowymi wnękami. Symetrycznie, w środkowej osi bocznych części elewacji tego skrzydła pojawia się ponownie półkoliste okno-świetlik – tu występuje jako górne zwieńczenie (swoista forma „nadświetla”) nad nieco węższym prostokątnym oknem dwuskrzydłowym, sześciopodziałowym z drewnianymi szczeblinami krzyżowymi. Ta część okna jest konstrukcji ościeżnicowej, pojedynczej, o skrzydłach otwieranych na zewnątrz, obokniach profilowanych od wewnątrz (ćwierćwałek na podkładce), z masywnym słupkiem konstrukcyjnym o przekroju półwałka na podkładce i drewnianymi wewnętrznymi parapetami. Ramy okna łączone są okuciami kątowymi. Drewniane szczebliny krzyżowe występujące w tym samym oknie w sąsiedztwie szybek szklonych w ołowiu, wzbudzają zdziwienie i nasuwają myśl o późniejszych przekształceniach stolarki okiennej krużganków. Odpowiedź na te wątpliwości odnajdujemy w kronice parafialnej marianów z 1958 r. oraz fotografii ze zbirów IS PAN wykonanej przez Ulbricha. 
Na zdjęciu widoczna jest elewacja krużganków z oknami w pierwotnej formie: nadświetla są takie jak dziś, lecz w drewnianych ramach skrzydeł widać drobne podziały identyczne z tymi w nadświetlach – z pewnością są to szybki łączone ołowiem. Potwierdzeniem tej teorii są nadal istniejące oryginalne okna w kaplicy św. Walentego i kaplicy św. Krzyża - dwuskrzydłowe, półstałe, ze środkowym słupkiem konstrukcyjnym, szklone w ołowiu w taki sam sposób jak okna-nadświetla w krużgankach. W innych kaplicach podobnie zostały zastąpione szczeblinami krzyżowymi.4 Analogiczne okna występują również w elewacjach bocznych skrzydeł krużganka od strony dziedzińca w co trzeciej osi, za wyjątkiem osi centralnych, w których umieszczone są w półkoliście zwieńczonych otworach, drewniane wrota dwuskrzydłowe (w skrzydle pn-zach. XIX-wieczne, po konserwacji), deskowo-spungowe na zawiasach kutych pasowych, z odeskowaniem z zewnątrz w układzie rombów, z listwą przymykową, i nadświetlem szklonym w ołowiu, z oryginalnymi okuciami: zawiasami pasowymi i zasuwą. W elewacji skrzydła południowo-wschodniego w czwartej osi licząc od wschodu, znajdują się pierwotne drzwi (XVIII w.) umieszczone w prostokątnym otworze drzwiowym zwieńczonym łukiem odcinkowym. Drzwi są jednoskrzydłowe, deskowo-szpungowe, na zawiasach pasowych, z oryginalnym zamkiem i ozdobnymi szyldami. W elewacjach występuje również gzyms stanowiący niegdyś podstawę arkad krużganków przed ich zamurowaniem, obecnie stanowi świadectwo istniejącego bardzo krótko w latach 1711-1741, rozwiązania. W elewacjach widocznych z zewnątrz założenia klasztornego, nie występują okna-świetliki, jedynie otwory bramowe. W elewacjach kaplic, w prostokątnych wklęsłych polach między lizenami na podkładkach, umieszczono pole obramowane profilowaną wygierowaną w narożach listwą, a w górnej części tego pola umieszczono prostokątny otwór okienny (prostokąt leżący) z drewnianymi oknami dwuskrzydłowymi ze szczeblinami krzyżowymi lub wyjątkowo, w kaplicy wschodniej (św. Walentego), okna szklone w ołowiu. Szczebliny krzyżowe są wprowadzone wtórnie w skrzydłach okiennych dwóch kaplic: św. Kajetana i św. Jana Nepomucena - pierwotne szklenie w ołowiu zachowało się tylko w dwóch pozostałych kaplicach tj. w kaplicy Krzyża Świętego i kaplicy św. Walentego.
Wnętrze krużganków jest otynkowane, sklepione, z posadzką z płytek cementowych z lat 1894-1895. Sklepienie wsparte na filarach i półfilarach o sfazowanych krawędziach zakończonych prostą śmigą.5
Ks. Paweł Śmierzchalski MIC
Przypisy:
1. Tablica fundacyjna niezachowana, lecz wielokrotnie wspominana przez badaczy przedmiotu również przez Boenigka, który osobiście ją widział i opisał.
2. Archivum Conventus Springbornensis 1639-1792, W-62 (Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie), s. 49.
3. Tamże, s. 64. Pod datą 1792 jest zapis: „Totus conventus seilicet Refectorium, omnes cella insuperiori ambitu novis fenestris ex plumbo ligne et vitro decoravit [...]”.
4. W krużgankach klasztornych w Stoczku być może zastosowano podobne rozwiązanie jakie występowało w Ratuszu Staromiejskim (pochodzące z lat od 1703 do lat 30 XVIII w.) oraz kościele Świętego Ducha (z 1756 r.) w Toruniu. Zob. J. Tajchman, Stolarka okienna w Polsce, Warszawa 1990, s.11, il. 17B.
5. A. Boenigk, Kloster Springborn des Ermlands Fridenstempel, Braunsberg 1917, s. 258 (w przypisach Boenigk uzupełnia, że: „w latach 1894-95 krużganki wyłożone cegłą otrzymały mocną posadzkę cementową”).
Fotografie:
1. Widok na krużganki w kierunku ołtarza Krzyża Świętego, autor fot. Botticher, br. (Zbiory IS PAN).
2. Widok na krużganki w kierunku ołtarza Krzyża Świętego, autor fot. P. Śmierzchalski, 2008 r. (Zbiory własne).
3. Dziedziniec przykościelny z widocznym drzewostanem-widok na elewację krużganka z oknem w ołowiu, autor fot. Ulbrich, br. (Zbiory IS PAN).