Stoczek Klasztorny

Ołtarz główny dla zespołu pielgrzymkowego w kościele bernardynów został wykonany w latach 1712-1713. Wspominają o tym zachowane zapisy w dwóch wersjach kronik klasztornych¹. W dużej mierze został on sfinansowany z ofiar dobrodziejów oraz przez proboszcza kościoła w Paluzach ks. Michała Lokau (+1715)². Pozłocono go w 1720 roku i w tym samym okresie wzbogacono o dwie srebrne tablice (antependia)³. Kroniki bernardyńskie nie wymieniają wprost twórcy ołtarza. Znany badacz architektury Warmii prof. A. Ulbrich z Królewca jako pierwszy w literaturze przedmiotu wykonanie ołtarza przypisuje Krzysztofowi Paucknerowi, choć ostatecznie sprawy autorstwa nie przesądza⁴.

Widok na ołtarz główny. Autor fot. Botticher, stan z 1894 r.  

Ołtarz został wykonany z drewna, polichromowany, dwukondygnacyjny, trzyosiowy ze zwieńczeniem. Jego okazałe retabulum wypełnia całą szerokość i wysokość prezbiterium, jest wklęsłe pośrodku a po bokach mieści bramki⁵. Na jego dekorację składają się kolumny z kapitelami kompozytowymi i pilastry podtrzymujące belkowanie z masywnym wygierowanym gzymsem w pierwszej i drugiej kondygnacji. Pilastry dolnej kondygnacji, fryz belkowania, uszaki i zwieńczenie ozdobione są ornamentem ze złoconych liści akantu. Między pilastrami umieszczono pełnoplastyczne rzeźby polichromowane: w dolnej kondygnacji w osiach środkowych - postacie dwóch Świętych wykonane w poł. XVIII w., natomiast w dwóch skrajnych osiach – nowsze rzeźby św. Piotra i Pawła z 1891 roku⁶.

W drugiej kondygnacji, w części centralnej retabulum umieszczono krucyfiks z 1713 r. Po bokach wstawiono rzeźby aniołów⁷. Figury taki kształt przybrały po konserwacji przeprowadzonej w 1963 r. scharakteryzowane jako postacie alegoryczne bez skrzydeł i atrybutów⁸. Anioł po prawej stronie ołtarza trzyma w dłoni koronę i gołębia, na dłoni drugiego anioła siedzi orzeł zrywający się do lotu. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się rzeźba Archanioła Michała walczącego ze smokiem i rzeźby dwóch mniejszych aniołów po bokach⁹. Porównując obecny ołtarz ze zdjęciem obiektu wykonanym przez Boettichera można zauważyć, że wówczas ołtarz wyglądał inaczej - w jego drugiej kondygnacji na fotografii nie widać rzeźb aniołów, nad bramkami znajdują się inne rzeźby Świętych niż obecnie.

W części centralnej ołtarza mieści się otoczony czcią obraz Matki Boskiej Stoczkowskiej, będący dość swobodną kopią słynnego obrazu z kościoła Santa Maria Maggiore, sprowadzoną przed 1643 rokiem z Rzymu przez biskupa Mikołaja Szyszkowskiego. Przybrany w piękną srebrną sukienkę barokową z roku 1687, berłem z 1700 oraz koroną¹⁰ otrzymaną w darze od Ojca Świętego Jana Pawła II w czasie koronacji obrazu w 1983 r. Obraz przedstawia postać Matki Boskiej stojącej na półksiężycu, na tle obłoków, zwróconej frontalnie, trzymającej na rękach Dzieciątko. Cała postać Madonny i Dzieciątka pokryta srebrnymi sukienkami, puklowanymi, trybowanymi oraz częściowo cyzelowanymi. Sukienka Matki Boskiej imituje suknię, płaszcz i chustę uformowane w schematyczne draperie o płytkim reliefie. Suknia pokryta jest niezwykle bogatą dekoracją ornamentalną, na którą składają się motywy dużych stylizowanych kwiatów i mięsiste liście akantu. Na sukience Dzieciątka motywy kwiatów są drobniejsze. Ornament szczelnie wypełnia powierzchnie sukienki. Nimb Madonny ozdobiony jest gwiazdami.

Po bokach obrazu wisiały liczne wota ofiarowywane jako prośby i dziękczynienia za doznaną łaskę, a pośród nich liczne są z XVIII wieku pochodzące srebrne plakietki z rytymi lub repusowanymi przedstawieniami albo wycięte w kształt uzdrowionych części ciała (oczy, ręce, nogi itd.). Wota zdjęte podczas konserwacji z obrazu zostały przeniesione na kraty powieszone na ścianach bocznych prezbiterium (1978 rok). Najcenniejsza wśród nich wydaje się srebrna plakietka w kształcie prostokąta z wyrytym szkicem Lidzbarka –1654 rok. Na kratach znajduje się też pierwotna i XVIII-wieczna korona z obrazu Matki Boskiej Stoczkowskiej.

Widok na ołtarz z kutą balustradą. Autor fot. Botticher, stan z 1894 r.  

Tabernakulum w części środkowej ołtarza jest przekształcone, zachowało jednak lekki szlachetnie skomponowany tron na monstrancję. W dolnej części umieszczono dwie figury: św. Mikołaja z Myry oraz św. Augustyna¹¹.

Cały ołtarz na przestrzeni XIX/XX w. wielokrotnie był poddawany różnym zmianom. Z pierwotnej bryły przypisywanej K. Paucknerowi zachowało się niewiele elementów. Cechy kompozycyjne ołtarza z uwzględnieniem zastosowanych podziałów architektonicznych oraz ich przewagą nad dekoracją bliskie są nastawie ołtarza z Świętej Lipki. Struktura ołtarza jest również bardzo podobna do rozwiązań świętolipskich, spójna i harmonijna z całą bryłą wnętrza. Jest to unikalny zabytek baroku o olbrzymich walorach artystycznych. Poważne prace konserwatorskie polegające m.in. na odtworzeniu złoceń wszystkich zachowanych figur podjęto w 2010 roku. Cała nastawa ołtarzowa wymaga również pilnych prac konserwatorskich.

Ks. Paweł Śmierzchalski MIC

PRZYPISY:

1. Zob. Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie (dalej APBK), W-62, Archiwum Conventus Springbornensis, s. 53. Zapis z 1713 roku: Hoc Anno fornir data Est In parvo choro In suo esse; ad eundem chorum comparati sunt lapides marmorei, stallaque nova, ac altare maius, quo constat 600 flor[enis] oraz: Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (dalej AAWO), AB, H 203, Księga domowa miejscami słynącego łaskami – Stoczka (Springborn), (1641-1798), k. 13r.

2. Zob. APBK, W-62, s. 52. Zapis z 1712 roku: Clarissimus et Adm[odum] R[everen] d[issim]us D[omi]n[us] Michael Lokau Parochus Plausensis ex innato affectu erga Seraphicum ordinem huncq[ue] Conventum, et specialissimam devotionem, tuam ad istum Locum habet, altare majus se comparatum promissit, prout de facto comparavit deditq[ue] 300 fl[orenos]. Prut[heniensis]. Mon[etae]. Pro illo. O fundatorze wspomina: A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525-1821, Olsztyn 2000, s. 201. W kronice klasztoru przechowywanej w Olsztynie zanotowano zapis 500 florenów od ks. Lokau oraz 300 florenów od nieznanego z imienia darczyńcy o nazwisku Laczek (AAWO, AB, H 203, k. 13 r.).

3. Zob. APBK, W-62, s. 60. Zapis z 1720 roku: Eodem Anno A[dmodum] R[everendus] P[ater] Cherubinus Vatson magni [!] labore fecit deaurari majus Altare B[eatae] V[irginis] M[ariae] quod constat florenie 623. […] Eodem Anno. Oblatae sunt duae tabulae argenteae ad maius Altare B[eatae] V[irginis] M[ariae]. Dwa lata wcześniej ufundowano do ołtarza srebrną tablicę z wizerunkiem N.P. Marii (AAWO, AB, H 203, k. 14 r.). Antependium (łac. Ante-pendere wisieć przed) to ozdobna zasłona od mensy do suppedeaneum spełniająca w liturgii rzymskiej rolę frontu ołtarza.

4. Zob. A. Ulbrich, Geschichte der Bildhauerkunst In Ostpreuβen vom Ausgang des 16. Bis in die 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts bearbaitet von […], Bd. 1-2, Königsberg i Pr. 1926-1929, s. 562-3.

5. Por. M. Smoliński, Rzeźbiarz Jan Chrystian Schmidt. Rola Warmii jako prowincji artystycznej w XVIII wieku, Olsztyn 2006, s. 34-5 (fotografia ołtarza w Stoczku nr 12, s. 248).

6. Boenigk wspomina o figurze proroka Izajasza, św. Józefa i św. Floriana. Zob. A. Boenigk., Kloster Springborn des Ermlands Fridenstempel, Braunsberg 1919, s. 36.

7. Rzeźb tych nie widać na fotografii ołtarza (niewydatowanej) wykonanej przed wojną przez Boettichera ok.1894 r. przechowywanej w ISPAN, neg. 58466.

8. Karta zabytków ruchomych przechowywana w WUOZ w Olsztynie.

9. M. Smoliński sugeruje iż jest to najstarsza i jedyna zachowana rzeźba z ołtarza wykonanego w 1712-1713 r.

10. Korony pierwotne, wykonane na przełomie XVII i XVIII wieku są zawieszone na kratkach na północno-zachodniej ścianie prezbiterium.

11. Wymienione figury biskupów trafiły do Stoczka wraz z tabernakulum z kościoła w Kraszewie w 1867 r. Zob. A. Boenigk., Kloster Springborn des Ermlands Fridenstempel, Braunsberg 1919, s. 36.